X IX ғасырдың дөп басы, яки 1801 жыл Бөкей сүлтан
отбасы үшін айрыкша куанышты жыл болды. Ак патша /
Павел I/ Нарынды «түрақты коныстануға» ресми түрде
рүқсат берді. Сол жылы Жөңгір де дүниеге келді. Осыдан
бір-жер жыл бүрын бәйбішесі өлген Бөкей Атанға үйленген
еді, Бүрынғы әйелінен Тәуке, Әділ деген үлдары болды да,
Атаннан Жеңгір мен Мендігерей туды.
Жөқгірдің жастық шағы Сарайшык қаласында өтті. Бүл
өзі Алтын орда заманынан аты белгілі, талай саяси күрестің
орталығы болған шаһар. ХІҮ ғасыр жиһанкезі Ибн Батута
Сарайшықта болып, жолжазбаларын калдырған. Сол сапар-
да ол Сыпыра жыраудың атына қанығып, жырларын тың-
даған. Одан кейінгі заманда Сарайшык Ноғайлы үлысьгның
астанасы болды. Мүнда отырып билік күрған Едіге, оның
ұрпақтары Нүраддин, Мүса, Уакас, Жаңбыршы т.б. Орак-
Мамай, Қарасай-Қази, Ер Тарғынның талай жорыкка агга-
нып, ат ойнаткан жерлері. Тарихи деректерде Едіге осы
Сарайшык маңында жекпе-жекте Тоқтамысүлы Қыдыр-
бердіден өлімші боп жараланып, Үлытау барып дүние сал-
ған. Қадырғали Жалайырдың айтуынша: қазактьтң игі
жақсылары жерленетін пантеон осы Сарайшық болған да,
Қасым хан картайғанда Сарайшыкка келіп өлген. Ноғай-
лының атақты билері мен аты шулы батырларының көбінің
бейіті осында болса кереісііргені жау алып, Ноғайлы ыдыра-
ған кезде, Қази жүрты Қырымға кстгі, Қарасай жүрты
Жемнің сыртына ойыстьт. Еділ- Жайык арасында ел азайды.
Сарайшық сонда да «Ноғайлының кііиі К өк ордасы» деген
атпен түтін түтетіп отырды. Ол айналасы бес шақырым,
биік жалмен коршалған бекініс еді. Қалада би сарайы,
қызыл кірпіштен каланған мырзалардың үйлері, мешіт,
медіресе, теңге сарайы, т.б. болды. Сарайлар мен үйлерінің
дені оюмен өрнектелген, мәрмәр таспен қапталған өдемі
тамаша қүрылыстар еді. Сарайшыкты 1581 жылы теніз
жолымен бүқпалап келген Еділ казактары талкандады.
Қаланы айуандыкпен қиратып, алтьш іздеп кабірлерді
қопарып тастады. Ол кездегі Ноғайлы үлысынын биі Орыс
түтқиылдан тиіскен қаракшы казактарға айтарлықтай
карсылық көрсете алмады. Сүйтіп, күллі қазақтың киелі
кіндігі Сарайшык күлдырау сатысына енді. Оның үстіне
Жайық өзенінің екі рет арнасын өзгертуі нағыз апатка
айналдьт — кала жайылған Жайық суының астында қалды.
Ал Жәңгірдің балалық шағы өткен жылдарда Сарайшық
Жайық казак-орыс өскерінін бекінісі еді. Қалада ескі
ғимаратгармен бірге орыс төртібімен салынған жаңа күры-
лыстар да болды. Көбіне-көп казак-орыстар бүрынғы мекен-
жайларды оз қажеттеріне бейімдеу жағын күнттады. Қала
шетіндегі зират ол кезде адам айтқысыз ғажап еді.
Сарайшық бүрыннан калган жөндем зынданы бар әс-
кери бекініс атанғанмен, онда түрғын казақтар да аз емес-
ті. XIX ғасырдың басындағы бір дерек — 102 үй қазак
болғанын куоландырады. Кошпенді дала жүрты оларды '
• «сарытымақ» деп атаған. Сарытымактар, яки орыс жазбала-
рындағы «баұғүсар» Төменгі Жайық шебінде 1423 шаңырак
шамасывда болған. Дөлірегі Бақсайда — 75 үй, Калмыковта
42
— 58, Будариңце — 67, Шаганда — 33, Рассыпнойда — 25.
Демек, Жайык бойывдағы елді мекендерде қазактар мен
казак-орыстар аралас түрды деуге негіз бар.
Бөкей Ішкі Ордаға өткеннен кейін осы Сарайшыкта
түрды, Қаланы өз жүргының астанасына айналдыру ойында
болған сияқты. Бірак патша әкімшілігімен аралас отыру
— хандығын еркін билеуіне қолбайлау болды ма — кыс
басында Сарайшыққа оралмай, Бабашагылда қыстап калу-
ды жиілетті. Бүл кезде Жеңгір Астраханда окып жаткан.
Бір^жағынан соның жағдайын ойлағаны да шығар.
ЙСөңгір Асграханда кіші губернатор, яки азаматтык істер
жөніндегі губернатор Станислав Иванович Андреевскийдің
үйінде жатып оқыды. Астраханға окуға кіргенде ол 14 жаста
еді деген дерек бар. Демек, Жәңгір өкесі өлердің аз-ақ
алдында оқи бастаған. ІИамасы, Бөкей бөсір науқасына
шалдықкан соң, өлетінін біліп, патша әкімдерініц катьгсуы-
мен өзіне мүрагер белгілеген. Ол Жөнгірді атаған. Содан
патша әкімшілігі Жөнгірді айрыкша камкорлыққа алып,
окытып торбиелей бастаған. Бүл жерде патша үкіметінің
үлкен саясаты жатты. Бүған дейін казак даласында канша
хан, канша сүлган алмасты. Патша үкіметі оларды қолтык- p>
қа тартып, шапан да жапты, шен де такты. Алайда ел
■басқарушылар казак өміріне жаңалык енгізе алмады. Қазақ
даласы баягы ата-баба жолынан айнымады. Рулық, ру
аралық катынастар мыкты болды да, халыктьщ іргесі сөгіл-
меді. Жәнгір отарлау саясатын жүргізіп отырған патша
әкімшілігі идеологтарының тәжірибе қүралына айналды.
Орысша оқытып, еуропаша төрбиелеп көрелік — одан не
шыгар екен деген оіща болган сықайлы. Әйтпесе Жәңгір
оқуын бітірсін деп, 9 жыл бойы хан тағайындамауды калай
түсінуге болады. Патша әкімшілігі Жәңгірден калай да
жаиа сапалы басшы шығаруды к о зд еге^
Астраханньщ кіші губернаторы Станислав Иванович
Андреевскийдің әйелі неміс еді. Жөңгір сол үііде түрып,
мүгалім жалдап оқыды. Жан-жақты білім алуына толык
жағдай жасалды. Жоңгір зеректілігімен көзге түсті. Ол
Астраханда окыған 7 жылдың ішінде орысша, немісше,
французша таза сойлеп, сауатты жаза алатын дөрежеге жет-
ті. Сонымен қатар араб, парсы, түркі тілдерін де меңгерді.
Қысқасы, сол кездегі зиялы кауым үрпақтарына тон жоғары
43
білім алды. Жәңгірді заң, экономика, дипломатия, ел
басқару ісіне де үйретті.
/"ЗКөңгірдің өйелдері, бала-шағалары туралы пікір ала-
күла. Ел ішінің білетіні оның екі өйелі: бірі —Қарауыл
қожаның қызы Жүзім де, екіншісі — Уфа мүфтиі Мүқа-
меджан Хүсейновтың қызы Фатима. Ал Берхайыр Аманшин
Жөңгірдің бірінші ейелі Шеркеш Мүсірептің қызы, екіншісі
Фатима, үшіншісі Қарауыл қожаның қызы Жүзім дейді.
1845 жылы 5 қыркүйек шамасында Жөңгірдің өліміне
байланысты жасалған ресми күжатта оның үш әйелінің
аты аталған: біріншісі — Қарауыл кожаның кызы Жүзім,
екіншісі — Фатима, үшіншісі — Зылиха. «Жәнгір Зылихаға
өткен жазда үйленген» деп көрсетілген қүжатта. Аталмыш
акпарда олгі әйелдерден туған балалардьщ да аты аталған.
Бірак іс-қағазда Жәңгірдің түңғышы Зүлқарнайынның ғана
есімі жок. Жоңгір бүл үлын еркелетіп «Ескендір-Зүлқар-
найын» атағаны, Орынборда оқытканы, оның үстазы Махам
бет болтаны белгілі. 1836 жылы Каспий теңізінің солтүстік
жағалауы, Исатай-Махамбет ата қоныстарында кайшылык
күшейгенде, қарлығаш қанатымен су септім жәрдем беру
үшін оларға Зүлқарнайынның келіп кеткені бар. Зүлкар-
найын Исатай, Махамбетгерге ара түсуге, окесіне ыкпал
етіп Қарауыл қожаны билік басынан кетіруге сөз берген.
Бүл жайлар сол түстағы қатынас қағаздарының бетіне
түскен. Жәңгірдің балаларының жас молшерін есепке ала
отырып, төмендегідей корытындыға келдік.
Жвңгірдің үш әйелі емес, терт әйелі болған. Біріншісі
— Шеркеш Мүсірептің қызы. Аты белгісіз. Ол демікпе
дертінен ерте өлген де, жас нәресте Зүлкарнайын әжесі
Атанның бауырында төрбиеленген. «Әжесінің кенжесі»
болғандықтан Жәңгір ұлдарының тізіміне енбей калған.
ЕкінШі ойелі — Қарауыл қожаның қызы Жүзім. Оған
Жәңгір 1822 -23 жылдар шамасында үйленген. Қарауыл
қожаның күш алып, алғаш ауызға ілігуі де осы кез. Ығыл-
ман Шорекүлының өз дастанында «Жем бойында арбаңды
жаяу сүйреп, сауда жасап жүретін сарт едің. Жәңгірге
кызыңды салып беріп, жетілдің» деуі осыдан. Жүзім 1833-
34 жылдары дүниеден озған. Алғашкыда бала көтермеді
ме, баласы түрмады ма — тек 1829 жылы Сейіткерейді,
1831 жылы Ысмайылды дүниеге келтірген. Өкесі өлгенде
44
Сейіткерей өйел алып, інісімен бір шаңырак астында хан
ордамен бірге кошіп-қонып жүрген.
Ал Фатимаға Жәнгір 1824 жылдың күзінде Бозанның
жағасы, Қарабайлынық түсыііда отырғанда үйленді. Жәңгір
тақка отырардың алдында Орынбор Шекара комис-
сиясының төрағасы Г.Ф.Генстің акылымен қазак даласына
ықпалды мүфти, кезінде Нүралы хан мен Сырым айкасында
екі араға патша тарапынан дәнекер болған, сол еңбегі ушін
патша сарайынан «почетный потомственный дворянин»
атағын алған, мын-мьщ десятина жері, бірнеше деревнясы,
Уфада, Қазанда карағай үйлері, тері илейтін, сабын кайна-
татын заводтары бар Мүкамеджан Хүсайыновка қол беріп
қайтқан. Фатиманы сонда көрді. Таққа отырысымен Орын
бор Керуенсарайы мешітінің имамы Дүйсәліні бас етіп,
ағасы Әділ мен інісі Меңдікерейді қүда түсуге жіберді. Сол
жылдың күзінде Фатима хан ордаға келін боп түсті. Орайы
келген сон, айта кеткеннің артыктығы жоқ: үзак жылдар
Орынбор Шекара комиссиясының төрағасы болған Г.Ф.
Генс орыс-қазак катынасына, сақарадағы саяси омір бағда-
рына елеулі ыкпал еткен адамдардың бірі. Мамандығы
эскери инженер болган ол сол кездегі етек алған дөстүр
бойынша, оган коса казакка жанашыр боп көріну үшін,
даланын аңыз-әңгімелерін жинастырған. Ол жаздырып
алған ауыз әдебиеті нүскалары 12 дәптер болган. Оны патша
сарайына тарту еткен. Кейінгі үрпак бұл жазбалардың
ізіне түссе, мол олжаға кенелер еді. Әйткенмен, Шекара
комиссиясыньщ торағасы орыстың отарлау саясатын жос-
парлы түрде жүргізгендсрдін бірі еді. Сонымен, 1824 жылдың
күзінде келін боп түскен Фатима 1825 жылы Сейіткерейді
дуниеге келтірді. Ол ссейген соң патша сарайы жанындағы
паж корпусында окьщы. 1832 жылы Зылиха туды. Одан
кейінгі балаларьт Ыбырайым, Ахметкерей, Қайша, Хадиша
алды он бірде, соңы бесте.
1844 жылы, олсрінен бір жыл бүрын, Жәңгір сүлулығына
бола аты-заты жоккедейдің Зылиха деген кызына үйленді.
Одан үрпақ жоқ.
Жоңгір Астрахандағы окуын 1822 жылы тэмамдады.
Содан әкесі мүра еткен хан тағына отыруға дайындалды.
Осы кезде ол Орынбор Шекара комиссиясында, Орынбор
генерал-губернаторлығы кеңсесінде талай сыннан откен
45
сияқты. Болашақ хан білімі, пиғылы жонінен тексерілген.
Қайсыбір тарихшылар, әсіресе аталмыш дәуірге бізден горі
біртабан жақын Н.Савичеіз, Жәңгір таққа 1825 жылы отырды
дейді. И. Кенжалиев 1823 жылдың 20- карашасы деп
көрсетеді. Біздіңше, дұрысы — Жөңгірді хан тағайындау
туралы грамотаға ақ патша 1823 жылы 22 маусымда қол
қойған. Ал казак рәсімімен ақ киізге отырғызып, хан котеру
жорасы 1824 жылы 26 маусым күні болған. Олай дейтін
ссбебіміз: 1824 жылдың көктемінде Исатай Оралда істі боп
жатқанда, Шекара комиссиясының катынас қағаздары тек
Сығай сүлтаннын атына ғана жолданған. Демек, ол әлі
орнында отырған. Жәңгірді хан көтеру Орал каласынын
. іргесіндегі «Хан тоғайы» деген жерде етті^J.
Жәңгірді хан көтеру ресіміне түрмеде отырған Исатай
катыса алмады.. \