Бекейдің тірі кезінде сыбай көрші болғандықтан, Жеңгір
бала кезінен-ақ Исатайды жаксы білген. Оны ел ағасы тү-
тып, батыр дсп сыйлаған. Исатайлар Қиғаштан өтіп, іргедегі
Астраханға жиі барып түрды. Окудағы Жоңгірді сыбаға,
свлем-саукаттан күр қалдырмаса керек.
1823 жылы Тана ауылына байланысты оқиға боп, басына
іс түскен батырдың тексеруге бармай, үсталған кезде қашып
кетіп бүлғакқа салуы — Жоңгірдін, такка отыруын күткен-
дегісі, сірә. Бүл кезде Жәңгір хан тағына бекітіліп, енді
ресми түрде отырып, ел тізгінін қолына алуы калып еді.
Алайда ізіне шам алып түскен Сығай оны дегеніне жсткіз-
бей, түрмеге каматып тьтнды. Жәңгір таққа отырысымен-
ак Исатайдың ісі жөнделіп жүре береді. Шекара комис-
сиясының төрағасы істі Оралдан Орынборға алғызды да,
айғактардың жауабындағы кайшылықтарды тілге тиек етіп,
Жөңгірдің тексеріп, шешуіне жіберді. Ал Жәңгір болса ол
істі козғаган да жоқ. Исатай бостандыққа шықты.
Исатайдың акталуына Жөңгірдің септігі тигені сөзсіз.
Себебі Шекара комиссиясының төрағасы полковник Гене.
Жәнгірдің досы врі ішкі- сыртқы істердегі кеңссшісі,
камкоршысы болган адам.
46
Жәңгір тақка отырған соң, Исатайдың жағдайы жаксар—
ды. 1826 жылы Жөңгір Исатайдың бұрынгы конысында қала
беретінін мақұлдап, қуаттау кагаз берді. «Исатай Тайман-
үлына Каспий теңізі жағалауындағы Күйген, Арал, Қара—
камысты жайлауына рүқсат етемін». Осы түстарда Жәңгір
оған үлкен моні бар саяси істі де сеніп тапсырды. Петер-
бургкқа баратын Бүхар елшілері Бөкей ордасьшың үстімен
өтетін болды. 1826 жылдын 29 қарашасындағы ханның
үкіміне сойкес Бүхар елшілерін хандык атынан ресми түрде
Сарайшыкта қарсы алып, ешкандай көлденеңге соқтырмай,
Астраханға жеткізіп салу Исатайға жүктелді. Исатай бүл
тапсырманы мүлтіксіз атқарды.
Бүхар елшілері Николай I патшаның таққа отыру сал-
танатына. бара жаткан. Қазак елінен де бір топ адам шақы-
рылды. Солардың арасында Сартай Шыңғысүлы, Абайділдо
Уәлиханүлы /Уэлидің балалары/болды. Бүлардың жол
шығынына патша үкімегі 8000 сом күміс ақша бөлген. /
Қызылжар базарында сол кезде қойдың тоң майының пүты
80 тиьтн еді./ Салтанатқа Жөнгір де шакырылды. Оған патша
әкімшілігі айрыкша ілтипат көрсетті. Ол патшаның такқа
отыру тойына әйелі Фатиманы, қайын енесін, үш туысын,
екі старшынды, молласын, бес кутушісін ілестіріп барды.
Жөңгірдің жол шығынына үкімст 43224 сом 20 тиын күміс
берді. Соньшен катар ханға алтындаткан кемер белбеу,
шекпендік асыл шүға, жағаға түтатын күидыз, медаль салат-
ын күміс кобди сыйланды. Олардың жалпы бағасы 4000
сом. Ханның әйелі Фатимаға 3000 сомдық сыйлық тар-
тылды. Жәңгірге полковник шені берілді. Ал Сартай Шың-
ғысүлы хорунжий шенін алып кайтты/С.Мүканов. Таңда-
малы шығар. 16 том.ЗЗ б/
1824-27 жылдар аралығында Исатай туралы архивтік
деректер мейілінше сирек. Ол кезде белгілі адамдардың
есімі кобіне-көп даушарлы істерге катысты ғана хатқа ілігіп
отырған. Бүл жылдары Исатай ондай істерден аулак болған
сыңайлы. Бірак ол Исагай бүғып кана отырды, бейбіт
тыныш омір кешті деген сез емес. Керісінше батырдың
Ішкі Орда омірінде айрықша белсенділік корсеткені осы
түс. Ол Жәңгірдің беделін асырып, билігін нығайтуға көп
күш салды. Албырт, аңғал батыр дау-шарлы істерге соктык-
қандай болса, оны Шекара комиссиясына жеткізбей, Жэңгір
бер хағынан жуып-шайып жіберіп отырды.
Батыр өмірінің осы кезеңі туралы ел аузында өңгіме көп.
Берқайыр Аманшин Мамытұлы Ахмет дегеннш, естелігін
келтіреді:
«... Хан Жөңгірдің есігі Исатайға ашык болған. Кұн
демей, түн демей сүраусыз келіп-кете береді екен. Келген
сайын тапкыр, өткір, шыншыл сөздерімен хан жанындағы
билердің сағын сындырып кететін көрінеді. «Хан — елімен
кісі, катын — ерімен кісі, билермен бар кімнің ісі. Былай
түрьщдар, өкелеріңнің салған үйі емес, халыктың салған
үйі» — деп, хан сарайдың төріне шығады екен.
Хан Жөңгір оқтын-оқтын 12 би, 32 сүлтанымен аңға
шығып, түскен үйлерінің тәуір кыз-келіншектерін жаға-
лайды екен. Ел назалы боп: «Басына балта жастанған ер
еді ғой, Исатайға барып жылайық» десіп жүреді.
Бір күні хан Исатаймен бірге аңға шығып, Исатай түс
деген үйге түсіп, Исатай түне деген үйге түнеп отырады.
Исатай ханды сүлтандар мен билерге тамыр-таныс үйлерге
әдейі түсіріп, өлгілерді катты шығындайды. Ыза болған би-
лер Исатайға айта алмай, ханға күңкілдейді. «Таксыр, мынау
Исатайды батыр-батыр деп, боркін қазандай ғып жібердік,
біздің тілімізді алмайды. Өз еркімен түсіреді, оз еркімен
қондырады. Созін сіз де қайырмайсыз. Бүлай болғанда, ел
билемек түгіл, кара басымыздан да билігіміз кетер» дейді.
Хан бияердін, сөзіне еріп, Исатайды тоқтатпақ болады.»
Ай, Исатай, қарғылы қара тазыдай ылғи алдымызды бермей
жүргенше, катар жүрсең болмай ма?» дейді. Исатай:
«Алдыңда карғылы тазыдай сылаңдап мен жүрсем, артында
шүбалып 12 төбетің жүрсе, сені көктен Қүдай, жерден
Шонай алар дейсің бе?» деген. Билер де, хан да томсарып,
жерге қарап қалысады.
РЕФОРМА ЖӘНЕ OFAH ҚАРСЫЛЫҚ
1824-27 жылдарда Бөкей ордасы саяси-әлеуметтік
өмірінід калың ортасында болған Исатай тірлігі біршама
тыныш жағдайда өтгі дегенмен, орданын өмірітыныш бол-
мады. Ел дүрлігіп, ат сабылған елеулі окиғалар да шаң берді.
Такқа отырған жас ханньщ ел тірлігін өзгертуге бағыт-
талған әрекеті біреуге үнаса, біреуге үнамады. Ал Жөңгір
болса оқып-токыганын жүзеге асыруға күлшынды. Ол
тілеукор қамқоршысы Орынбор Шекара комиссиясы төра-
ғасы Г.Ф.Генспен бірлесе отырып Ішкі Орданың қалыпты
тірлігін өзгертудің, оны орыстың ел басқару жүйесіне
жақындатудың жоспарьш жасады. Бірақ оны бірден ашып,
жария етпей, ел түрмысына біртіндеп сіңірудің амалын
ойластырды.
Оның ең бастысы — сауда-сагтыкты күшейтіп, товарлы-
ақша карым қатынасын өркендету еді. 1824 жылдың өзінде-
ақ ордада екі жерден жөрмеңке ашылды. Глинянск
форпостысы, Кулагин камалы маңьтнда, Каспий теңізі
жағалауында, Эльтон көлі тоңірегінде алым-берім сауда
күшейді. Тіпті кейбір саудагерлер хандыктың шет аймақ-
тарымен қанагаттанбай, ел ішіне тереңдеп еніп кетті.
Мәселен Үялы мекенінде 75 мың, Шапшағы мекенінде 50
мындай кой сатылатын болды. Жәңгір сауданы жандандыру
үшін баж салығын мейілінше азайтып, сауда пунктгерін
түрғызу үшін мол каражат жүмсап, саудагерлерге үлкен
Камқорлык жасады. Ол өз қолымен жасаған сауда ереже-
сінде былай деп көрсетті: «... Сауда жүргізушілердің
капиталын камтамасыз ету үшін ол /хан/ мынаған міндет-
тенеді көпестің ханға бағынышты ордалыкпен алдын ала
келісімі бойынша, егер ордалыктын қолма-қол беретін малы
не ақшасы болмаса, көпеске өз кепілдігімен қолхат береді.
Егер қырғыз берешегін төлеуге мерзімді уакытында келмей
калса, сөзбүйдаға салмай ханның өзі төлейді».
Бүл кепілдік ереже сауда-саттықтың шүғьтл өркендеуіне
мүрындық болды. Орыс саудагерлері орда жолдарында оріп
жүрді. Бүл жағдай елдің әл-аукатын жаксартуға бір жағы-
нан септігін тигізсе, екінші жағынан орыс кеулеп кетіп
жаулап ала ма деген қоркынышты күшейтгі.
Мүнымен қоймай, халқыма көмектесем деген игі ниетте
болған окыған, албырт жан хан келесі жылдары қателік
үстіне қателік жіберді. Ол көшпелілерді отырықшылыққа
айналдыруды, күтірлер, қыстаулар салуды, қырда пішен
шабу мен ағаш отырғызуды, малды асылдандыруды, ауьтл
шаруашылығы күрал-саймандарын алдыруды, училище,
мектеп, медіреселер салуды ашыктан ашык айта бастады.
Бұл отарлаушы үкіметтің бүған дейін ұстанып келген
саясатьша карама кайшы еді. Олар, өсіресе жергілікті казак-
орыс өкімшілігі, қазактар Еділ-Жайык арасына бауыр басьш
қала ма деп қорқып, түптін түбінде олар Жайыктың Бүхар
бетіне қайтып кететін шығар деген дәмемен қазақтарға үй
салуға, егіншілікпен шүғылдануға тыйьтм салған. Үй, кора
түрғызған адамдарга ағапіты қайдан алдың, соканы кайдан
кестін деп пәле сальш, штраф төлетіп, үй-жайдарын бүзып
кететін. Құмдақ жерге тары осірудің тәсілін білетін оларға
тары ектірмеді. Көшпелілер мал бақсын, Ресейге астық
емес, мал енімдері керек деген саясат төменнен жоғарыға
дейін қатаң ыждағатталды. Жылдар бойы қалыптасқан бүл
үрдіске тойтарыс беру Жөңгірге оңай болған жоқ- Таласып
жүріп отарлау әкімшілігінің көзін жеткізгенмея, бүл ниетін
оз адамдары түсіне ме, түсінбей ме — оны ойламады. Халық
ханның мына сөзінен шошынып қалды. Жаңаға жаны
карсы, ескіні көксеуші қарсы күштер мұны ата жолын
мансүк ету, орыстанудьщ басы деп ғайбатты гулепі.
1827 жылы Жәңгір Жасқүсқа Орда каласын түрғы-
затыньш мөлімдеді. 1826 жылы Николай I патшаның таққа
отыру салтанатына қатысқанда, ак патшаның кабылдауында
болып, Орынбор Ш екара комиссиясының торағасы
Г.Ф.Генспен бірлесе отырып жасаған Ішкі Орданы «ақсүйек-
тік — зиялы хандыққа» айналдыру бағдарламасымен таныс-
тырған еді. Патша ол жоспарды мақүлдап қүп алып, Ішкі
Орданың отырықшылықка бет түзеуінің басты белгісі ретін-
де астаналық Орда қаласын салуға рүқсат еткен-ді. Тілті
қазынадан қолма-қол 36 мьщ 102 сом 70 тиын қаражат
бөліп, баска шығынды Орынбор губернаторлығына жүк-
теген. 1828 жылдың аяғында архитектор Тафаев Орданың
орнын белгілеп. алғашкы казығын каға бастаған. Бүл отқа
май қүйғанмен бірдей еді.
Жеңгір таққа отырысымен, баяғы баба жолы, ата салты
деп еңірейтін керітартпа кері сүлтандарды ығыстырып, олар-
дың орындарына жастарды қоя бастады. Осы кезде орданын
саяси өмірі сахнасына есаул Қарауыл қожа Бабажанұлы,
Шәке Нүралыханүлы, Щынғали Орманүлдары шықты.
Қарауыл кожа Ішкі Орданың сауда-саттық жәрмеңкелерін
50
колына алды. Шөке Нүралыханүлы баласымен ордның еқ
шұрайлы өңірі Қамыссамардьтң ел билеушісі болып
тағайындалды. Ал екі атадан туысатын Шынғали Орманүлы
болса, хан төңірегіңдегі ықпалды адамға айналды. Бүл
Шынғали Орманұлының Уфіден айдаудан келген беті еді.
Жөңгірдің қарамағына бақылауға жіберілген. 1820 жылдары
Кіші Жүэдің батыс бөлімінің билеушісі Шынғали Орман-
үлы мен патша әкімшілігі арасында бір түсініспеушілік
болды. Шынғали жер суару күралдарын сатып алып, бау-
бакша егіп, егіншілікпен шүгылданған. Ол кезде көшпен-
ділерге отырықшылануға тыйым салынған еді. Орал казак-
орыс өскерінің атаманы Карулы солдат жіберіп, оның бау-
бақша, егіндігін отап, арыктары мен шығырларын кирагып
бүзып кетті. Сол даудың кырсығы ма, әлде басқа себептер
де болды ма — Шынғали іле-шала жер аударылды.
Ішкі Ордада хан тағына өу бастан-ак қарсы күштср
болды. Бөкей күш салып, Ішкі Орданы казактарга заңды
түрде алып беріп, жаңа қонысты түбегейлі басып қалу
үшін жатпай-түрмай елді кешуге үгіттеп, жарғак күлағы
жастыққа тимсй жүргенде, 1803 жылы «бес қалмактын» бірі
Қаратай Нүралыүлы қазақтарды Жайыктың сыртына қайта
көшіріп окстті. Оган ел санағын аламыз деп Астраханнан
шыкқан комиссия түрткі болды.
1818
жылы Жайықтан кері өтуге болмайтыны туралы
жарлык шыкканда елді дүрліктірген Қайыпқали Есімүлы
еді. Әйтеуір әскер шығып, олім-жітім болып, кешкен елді
шаққа бөгеген. Ол ордадағы хан тағьша карсы оппози-
цияның басы болды. Оны көптеген коне көз кәрі сүлтандар
қолдады. Онымен жең үшынан жалғасқандар катарында
ханньщ экесі бір, шешесі бөлек ағасы Әділ Нүралыүлы,
өкесімен бірге туыскан немере ағасы Шоке Нүралыханүлы
да болды. Жәңгірден бак тайса Бокейдің ' інісі ретінде
Шөкенің, бәйбішенің үлы ретінде Әділдің хан тағынан
дәмесі бар еді. Қайылкалидың да көкей күрты билік еді,
алайда Ішкі Ордада колына билік тимейтініне козі жеггі .
Патша үкіметі Бөкей түқымына айырықша ыкылас таныпы.
Сондыктан ол озіне төмснгідей саяси платформа күрды:
патша өківдері қазакты Еділ-Жайык арасына алдап әкелді,
жан-жағы әскермен қоршаулы Ішкі Орда ел болмайды,
51
түптің түбінде орыс алады. Шокындырады. Одан да есен-
сауда, у ішсең — руыңмен бірге — қалың қазактың арасьша
кетейік! Осы идеологияньщ үшқьшы елдің ойынан бір
шықпай, жүртты айнытып-толқьпып, үнемі елеңдетумен
болды.
Оның үстіне ел басқару ісіндегі Жәңгір енгізген жана-
лықтар да халықтын. көңілін күпті қылды. Әсіресе барлық
билікті өз колына алып, ру басылары мен старшындардың
күкьш шектеуі наразылықты күшейтті. Олар хан кеңсесінің
алдында ауық-ауык, есеп берді. Рулық сүлтандар мен
старшьтндардын жанында іс-кағаз хүргізетін әрі дін жолын
қадағалау міндетін қоса аткаратын молла болды. Қайсыбір
старшындар хан кеңсесіне барып-келіп түратын шабар-
мандар үстады. Ру билеушілері мен старшындар өз ішіндегі
істерді өздері шеше алмай калды.
Ордадағы осынау ауқымды істерді жүзеге асыру үшін
кыруар каражат керек еді. Жәңгір ел басқарудьщ финанс-
салык жүйесі дегенді шығарып, жиын-терінді тым көбейтіп
жіберді: соғым, зекет, пітір, ұшырт.б бар, әйтсуір салықтьщ
түр-түрі 20-ға жетті. Соғым мына молшерде болды: 15үйден
бір сиыр немесе 40 сом акша. Салықтың бүл турінен жылы-
на 10 ООО сом жиналды. Ал зекет 40 қойдан 1 кой, 5 туйеден
1 кой, 30 сиырдан 1 өгіз немесе кашар, 60 сиырдан екеу.
Сөйтіп, хан,.мәселен, 1836 жылы зекетке 18 000 кой, 800
өгіз, 1000 жылқы, 700 түйе жиып алған. Зекеттің ақшалай
жылдық мөлшері 115 мың сом, соғым — 9142 сомнан 11400
сом аралығында болды. Киіз, жабағы жүн жиналды. Жөңгір
орда ішінде почта катынасын орнатты. Оның да салмағы
халық мойньша түсті. Ел түрмысына енген тағы бір жаңалық
— бүрынғыдай беталбаты жүре алмайсың, бір жақка
баратын болсаң, 15 тиын толеп билет кестіресің. Мүның
бәрі жәй халықтың ызасына май күя түсті.
1827 жылы Ішкі Ордада жүт болды. Қыс бойы Жайықтың
сыртына мойын созып елеңдесіп шыққан ел 1827 жылдың
наурызында Жайықка карай жөңкілді. Шеп күзеті жолды
бөгеп бакканмен, бүзып-жарып не төлем ақыға мал беріп
өзеннен өтіп кетушілер аз болмады. Біразы теңіз үстімен
күзеггі айналып етті. Сол жылы 1887 шаңырақ Жайықтын
сыртына кетті.
52
Кетем деген ел мен жібермеймін деп жанталаскан султан-
дар арасында жаман кан төгіс кактығыстар да орын алды.
1827 жылдың 25 наурызында Жәңгір Астрахан губерна-
торына: Орданын бей-берекеті кетті, мені өлтіру ойында
бар адамдар тобы 3 шақырым жерде жур деп шағынды.
Онымен де шектелмей, жағдайды айтып Орынборға шабар-
ман шаптырды. Ханның іс-эрекетін сырттай бақылап отыр-
ған Орынбор әкімшілігі көшкен елді тоқтатып, сабасына
түсіру үшін, халық наразылығын тексереміз, түзейміз деп
жөпелдем Ордаға сабылды. Орынбор генерал-губернаторы-
нан Энгель бастаған комиссия, Шекара комиссиясынан
Г.Ф.Генстің өзі, Орал казак-орыс әскерінен атаман Д.Боро-
дин келді. Бұл кезде Орынбор әскери губерноторы Петр
Кириллович Эссен еді. / 1817 жылдан осы қызметте болған
ол қыпшақ руының 4 жасар кызын асырап алып, шокын-
дырып, ата-анасына кайтармай, Орынбордан кеткенде
өзімен бірге ала кеткен. /Ол Жонгірге өз қолымен хат жазып:
жағдайды тым асқын-дыра бермей, халыктың талабымен
санасуды ескертті.
1827 жылғы наразылык туралы комиссия корытынды
шығарды. Әскери губернатор өкілі Энгель: Жөңгірдің Орда
тірлігін жақсартпақ болған саясаты дүрыс, оны қолдау
керек деп тапты да, барлык поле Қайыпкали Есімүлы мен
Шөке Нүралыханүлында, елді арандатқан солар деп баға-
лады. Ал Орал казак-орыс әскери атаманы Д.Бородин
болса, ханныц халыққа тізе батырған шектен шыккан
астамшыл саясатын кінәлады. Сүйтіп, комиссия пікірі екіге
жарылды. Шекара комиссиясының терагасы Г.Ф.Генс пен
Жөңгір бір жақ та, Бородин жалғыз өзі бір жак. Байланысы
мықты, алымды Гене осы оқиға түсында өзіне карсы келген
Д.Бородинді тексеруге кірісті. Ол ордалықтар мен Орал
казактарының ара катынасы деген мөселе көтеріп, Орал
казактарының Кіші Өзен шебі жанынан заңсыз жер алу
меселесін қозғады. Жөңгір де казак-орыстардың заңсыз
істері туралы материал жинап, Бородинге карсы кесегін
атып бақты. Ақыры ол екеуі Д.Бородинді отставкаға кетіріп
тынды.