II. ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ
АТА-БАБАЛАР ШЕЖІРЕСІ
Исатай 1791 жылы туды. Туған жері Тайсойған күмы,
казіргі Жанкедцин атыңдағы совхозға карасты Тайман жалы
бүйраты. Әкесі — Тайман, шешесінің есімі — Нагибала/
қысқартып Нағима деп те атайды руы — Есентемір/. Жаз
жайлауы — Өлеңті, Шідерті, Үшаңқаты, Борбастау, күзеуі
— Бүлдырты, Жымпиты, Қалдығайты, қыс қьгсгауы —
Ойыл, Қиыл, Жем, Сағыз, сонын ішінде табан тірер негізгі
ата қонысы — Қарабау, Қаракөл, Тайсойған, Бү'йрек
күмдарь^,
/Беріш тайпасының Жайык руына жататьтн бүл әудет
Айтай батырдан бастап өздерін Жайықтың бетке үстар бір
атасы санайдь^ Қазақта тайпадан руға, рудан атаға, атадан
тармак, бунақ, ауылдарға бөліну казіргі шежірешілер айтып,
жазып жүргендей кімнен кімнің туғанының үзын ырға
тізбегі емес, күкығы мен жауапкерпіілігі бірдей заңдас-
тырылған жүйелер, Қауымдар мен топтарға ру не ата атын
беру мөлесі билердің талкьісына беріліп, ел жиылған үлкен
жиындарда ғана шешіліп, ел басқарушы атынан арнайы
жарлықпен жарланған. Ру, ата атына талапкер кауыэдардьщ
мал, жан саны сарапкз салынып, носіл тазалығы, шығу
тектері қатаң тәптіштен өткізілген. Жеке ата болған соң,
РУ басы, би сайлануы керек, тамғалары белгіленеді, мор
беріледі жөне билеуші хандык не сүлтандык оларды жаз
жайлау, кыс кыстауымен камтамасыз етуге міндетті. Ру,
ата атын иемдену өсте оңай шаруа болмаған.
^Ағатай батыр заманында ел алып, іргеленген Жайық
15
іч^ерЩ у^руйЧКЙке^ЙЙ^ЯЗгарға жіктеле бастаған. Өлке-
і
танушы ақсакалМЛЙмвЙЙиевтің өңгімелеушше / «Нарьш
^ЗД й» газеп/ібкаңтар. 1990 ж./:Ағатай жас кезінде салкам,
тентек,үрыншақ болған. Жеңгелері «Тентек сал» деп атаған.
Бірде әке-шешесі қонакка кеткенде кой союды үйренем
деп, бір коген козыны бауыздап тастаған, Содан «Қозы-
қырған» әжуө лакабына ие болғаны тағы ба]х>
Ағатайдың бала болса да меншікті айбалтасы, садағы,
екі жебе оғы бар екен. Қалмаққа аттанғанда оны бала
көріп, ілестірмей тастап кеткен. Ағатай бір тайды ертіеп,
олардын сонынан керінім жерде ілесіп отырған.
Бір төбенің баурайында қалмактар кезекті соғыстан кейін
кос тігіп демалып жатацы. Жаумен окыс үшыраскан казак
Косыны ошарылып калады. Ағатай оларды орағытып өтіп,
шоқы басына шығады. Тайын коя беріп, от жағып, оғын
отқа кақтап отырады. Мүны байкаған калмақ батыры
жекпе-жекке шакырып отыр екен деп, жанына жетіл келеді.
Агатай оны қызыл жалын боп шоктанған оқпен атып
жібереді. Оқ қалмақтың кеңірдегін тесіп өтеді. Қалмақтар
жауға шапканда атыньщ шылбырын беліне байлап шабатьш
әдеті. Оның мәнісі — жазатайым жазым болса, сүйегін жауда
қалдырмай, соғыс даласынан сүйреп шықсын дегендік.
Бірак таска кептелген дәу қалмақты аты суйреп кете
алмайды. Ағатай өлген калмактың сауытын киіп, қаруын
тағынып, атын тақымға басып алып, тұткиылдан жауға
тиіседі. Жей шаппай, «Ағатайлап!» шабады. Мүнымен де
коймай, бала батыр сол жолы қалмақтың ханының да
көлләсін кағады. Қалмак кашып, қазақ жеңген соң, оны
аяғын жерге тигізбей ак киізге түсіреді. Есет батыр: «Бүдан
былай Ағатай аты бүкіл Берішке үран болсын!» деп батасын
береді. Бүл Есет — ел аузында «Қарт Есет» деп аталады.
Р уы -Б ер іщ . Х Ү ІІІ ғасы р ды ң бірінш і ш ирегінде
калмактармен алғашқы қактығыстарда қазак қосынын
бастаған санаулы аға батырлардың бірі. Бейіті Мүғаджарда.
Соған Караганда 1700 жылдардын о жақ бү жағында өмір
сүрген тарихи түлға. Исатайдың өзі айткан толғау деп
жырланатын жырда:
Ер Тайман әкем аты, агам Жабал
Агатай бабам бузган алігыс қамал, — делінетін жолдар бар. Берішт
сөз зергері Мұрат Мөңкеүлі
БАТЫРДЫҢ ЖАСТЫҚІПАҒЫ
, Тарихи деректерге қарағанда Исатайлар Жайықтың Са
мар бетіне 1808 жылы Жаманқала /казіргі Махамбет ауданы-
ның орталығы/ бекінісінен 13 шакырым жоғары Шой /
Баксай/ түсындағы Қаражар өткелінен өтеді. Ол кезде
Тайманға қарасты жүрт «Бегәлі аулы» атанған. Олардың
Жайықтың оң жағалауына қоныс аударуына Нүржау жаза-
лау мектебінде тілмәш боп істеген, орысша, қазакша сауаг-
ты, Исатайдың немере ағасы Жабал Бегәліүлының әсері
болған сияқты.
Бегөлі ауылы Кулыіинск — Кокарьев батағаларының
арасын жайлады. Халық жаңа коныстың баяндылығына сен-
бей, шактаулы мал-' мүлікпен, жеңіл қостармен көшіп
жүрді. Қандай күн болады деп, Жайықтың Бүхар бетінде
мал-мүліктерінің бір бөлігін, бала-шаға, үлкен адамдарын
калдырып кетіп отырды. Жайықтың Самар бетіне алғаш-
қыда жер-судан тапшылық көргендер, жайылым, коныс-
тары қораштау аз аталар өгкен.^Жем-Сагыз, Ойыл-Қиылды
жалпағынан басып жатқан іргелі қауымдар пәлен жерде
түген бар дегенге елп етіп елевдей қоймаған. Бегэлі ауылы-
ның 1808 жылы кешеулеп барып көшуінің сыры осында.
JZ амар беттегі е л 1818 жылғы Жайықтак кері өтуге тыйым
салышан жарлыққа дейін кыстау үшін күз аяғы, кыс
басында ата қоныс қара жүрттарына кайтып оралып отыр-
ған. Каспий теңізінік жағалауының қальщ камысы, малға
жайлы шүйгін Нарын күмы кыстауға аса қолайлы еді. Қыс
басы біліне Нарынды жайлаушылар түгелдей. Жайықтан
кері өтіп, қыстауларына жөңкілді деп бірбеткей түжырым
жасау қиын. Әп дегеннсн-ақ алаңдамай Нарынды кыстап
қалушылар да болгану Сөйтіп, біртіндеп Ішкі тарапты
жерсіне бастаған. Ал Бегәлі ауылының тірлігі қалай болды?
Әлен, пәлен деуге нақты дерек болмагандыктан, шамамен
жобалауға тура келеді.
(Малды, жанды үлкен ауылдың ЖахЧыктан әрі өтіп, бері
отій жүруі оңай шаруа емес. Онын, үстіне Бегалі ауылының
конысы ең шетте — Астраханмен іргелес. Олар Бөкейдің
Бабашагылдағы жайлауымен коян қолтық жапсарлас
отырған. Бекей де жауынгср ерқара жігітгері мол Бегөлі
ауылын озіне жақын үстаған сияқты. Ал Бөкей болса, ішкі
тарапқа бір өткен соң, бергі бетке мүлде алаңдамады. Ел
басы Жайықтан өрі отіп, бері өтіп тиянақ таппаса, жаңа
коныска елдің орнығуы да екі талай еді. Ол Сарайшық
қаласына келіп кыстауды әдетке айналдырды;-
Жапсарлас отырған хан ауылының бергі бетке өтпеуі —
Беголі ауылына ықпалын гигізбей қоймады. Олар езге жүрт-
тай онша жүгірінді болмай, жаңа қоныска тез бауыр басты.
і^іүны төптіштеп айтып отырған себебіміз: Исатай
батырдың бозбалалық шағы Қарабау, Қаракөл, Тайсойған,
Бүйректе откендігі. Ол да өз катары сюіқты бозбалалыктың
әуре-сарсаңын басынан өткізбеді деймісіз. Айткандайын,
Исатайдың тууы, балалык, жастық шағы туралы аңыз-
26
эңгіме өз алдына бір төбе. Нағибала анамыз Исатай қүрса-
ғына біткенде жыланға жерік болыпты. Қайнысы Тоғайды
жүмсаса, ол жылан таппадым деп өтірік айтып келеді. Тезек
теруге шықкан Нағибала далада ұсхап, жылан жүтқан
деседі. Бірақ түгел жүта алмай, жүрегі айнып, кері күсып
тастаған. Бүл оқиғаны естіген аксақалдар: «Келіннің күрса-
ғына жүректі, батыр үл біткен екен. Жыланды түгел жүтпа-
ғаны бекер болыпты. Батыр болғанымен, ісін аяғына жеткізе
алмавды екен» деп жорыпты-мыс. Қазақ халқы өзінің сүйік-
ті үлдары туралы қиыннан қиыстырып аңыз шыгаруға
шебер, ал тарихшыларымыздың аңыз десе ат-тонын ала
кашатын ежел-ден әдеті бар^Ол қисьшға емес, тілдей
кағазға табынган орыс истогр^Сфиясынан жүккан дерт. Дана
кариялар кейінгі үрпақтын жадында сакталсын деп гарихи
окиғаларды қызғылықты аңыз, ғибратты әңгімелерге
айналдырып отьгр-ған. Бұл үрдіс шығыста, әсіресе араб
әлемінде кен. тараған. Ерте орта ғасырда ғуламалар мүсыл-
ман дінін халыққа терең сіңіру үшін Қүран сүрелерінің
мәніне ыңғайлап арнайы ғибраггар шығарғаны белгілі.
Исатайдың жастык шағы туралы әңгіме болған соң,
батырдың Жақиядан тарайтын цгөберелері Қүрмег, Қүрман
аксақалдардыц аузынан естіген хикаяларды айтпай кетуге
болмас.
5_Бірде атақты Саржала батыр сарбаздарымен жол жүріп
келе жатып Тайман ауылының үстінен түседі. Ойнап
жатқан өзге балалар түра қашқанда, 5-6 жасар Исатай бүка
боп өкіріп, өлгілердің өзіне топырақ боратады. Саржала
Тайманға: «Мына балаңнан үміт күтуге болар. Қүмырым
жетіп ерлігін көре калсам, үстімдегі сауыт-сайманымды
сыйлармын» — дейді. Бірак Саржала Исатайдың ерлігін көре
алған жоқ.^
\К,амысГ Самар қабаны көп, айтулы ну. Бірде ауыл
адамдары қабанды қуып калжыратканмен, жақындауға
батпай түрады. Мезгіл қас қарайған кез болса керек. 12-13
жасар Исатай қабанның арқасына топ етіп, кос қүлактан
түкыртып ала кеткен. Әлгі байғүс қашайын десе, аяғымен
сирағын орап адым аттатпайды. Суйтіп, ауыл адамдары
қабанды соғып алады. Арада біршама күн откенде үйге
келген бейтаныс біреу шөй ішіп отырып: «Ат жетпегендей
шошқаға мініп жүрген бала осы ма?» — деп өзілдепт^/
■27
Ызаланған Исатай әлгіні аяғынан сүйреп апарып, желіге
көгендеп тастаған.
Батырдьщ түңгыш үлы Жакия 1811 жылы туғанынан
шығарьш, Исатай кемдегенде 1810 жылы 19 жасында отау
күрды деп топшылаймыз. Қыздай алған бәйбішесінің аты
Мылкым. Асылы, бұл ел аузындағы лақап аты болса керек.
Мылкым — Нарындағы атақты Толыбай көлін жайлаған
Ысықтардьщ кызы. Толыбай Ысықтьщ Қараораз атасы-
нан.олардың ақылман кариясы Қосаяқ 90 жасқа келіп дүние
салды. Қосаяқтың баласы Қалдыбай атақты батыр үлдары
Иманбай, Ысмайыл, Қабыланбай, Қали, Жапалақтармен
өп дегеннен Исатай козғалысын колдап,оның касірет
таукыметік бастан-аяқ түгел көтерді.
* * *
Исатайдың немере ағасы Жабал Бегеліүлы-орысша-
қазакша сауатгы, оз заманының озык ойлы адамы. X IX
ғасырдың басында Нүржау жазалау мектебінде әрі тілмәш,
әрі кекесші болып қызмет атқарган. Үрпағы Шәмшеден
ІПөріповтың айтуынша: кісі қолынан қаза тапкан. Бір
әңгімеде Орынборға барғанда патша вкімшілігі улап
өлтірген делінсе, екіншісінде — Үйшікте бір тамыр орысы-
ның үйіне түнегенде біреулер үзеңгісіне у жаққан, содан
Қарабауға бара жатып Мөңке Сара деген жерде жантөсәлім
еткен. Тарихтан мәлім: 1786 жылы Орынбор әскери
губернаторы патша үкіметінің нүсқауымен Кіші Жүзде
жергілікті жазалаушы мекемелер орнатпақ болды. Бірак
халық бүл мекемелерді мойывдамады. Тек кейбір жерлерде
күшпен күрылды. Жабал Нүржау жазалау мектебінде өте
беделді болған. Елдің айтуынша қырға шыккан талай
жазалаушы отрядты тоқтатқан. Ағайындары түгелдей Ішкі
Ордаға көшкен соң, од жазалаушы мектептегі қызметін
тастап,Жайық Беріш руына старшын бодцы. Ал жазалаушы
мектептер заң жоралғыларын қадағалайтын мекеме деп
есептелгенмен, патша әкімшілігінің астыртын істерін жүзеге
асыратьш. Сыртқа сыр шыкпасын деп Жабалды сол Нүржау
мектебінің қызметкерлері улап өлтірді деген қисын да бар.
Ішкі Орда жүртының жаңа қонысқа бауыр басып, іргелі
ел болуына Жабыл айрықша еңбек сіңірген. Сол үшін ол
28
Бөкей сұлтаннан бес гүрлі сыйлық алған: ит терісіне жазыл-
ған жарлық, күндыз ішік, күміс ер-түрман, жез табақ, сап-
тыаяқ. Одан тараған үрпак мүрты сынбай бүгінге дейін жетті:
Жабал — Орманбет — Рақ. Рақтан — Мардан, Шәріп,
Жәрдем. Марданнан — Қамма, Нөжімеден, Нәби. Нөжіме-
деннен — Парух, Зәки. Нәбиден — Елмат, Лепес. Шөріптен
— Дөулет, одан Шөмшеден. Парух оз өкесі Нәжімеденнщ
1946-47 жыдцары Қызылкоға ауданьшда үгіт-насихат бөлімі-
нің меқгерушісі болып жүргенінде Исатайдың моласын
сүрастырып іздеп тауып, Шолакмола— Үйтас дегенжерде
деп Қазақ ССР Қыльм Академиясына хабарлағанын әңгіме-
лейді.
Қысқасы, 1812 жылдың бас кезінде Жабал жазьм болды
да, оның орнына 21 жасар Исатай старшын тағайындалды.
Исатай Жайық Беріш руының старшындығына 1812 жыл-
дың 12 наурызында белгіленді де, сол жолы Бекей олардың
конысын кағазға түсіріл, хатгап берді. «Кокарьев пен Куль-
пин кордондарыньщ арасындағы, кордон жолдарынан бы-
лайғы жазықгы, жайлауды Тайманүлының иелігіне бере-
мін»/Қаз ССР. ОМА,4 қор, 1 тізім, 1974 іс, 247 парак/ Бүл
казіргі Ганюшкиннің сыртындағы Колбин /Кульпин/ село-
сы мен Қиғаш жағалауындағы Котяев / Кокарьевский
кордоны/ аралығындағы сулы-нулы айрықша шүрайлы
өңір. Сондай-ақ теңіз жағалауындағы Аралшык, Күйген,
Түйеарал сияқты бес аралды және жайлаған. Бөкейдің
үсынысына орай Орынбор Шекара комиссиясы 1813
жылдьщ қыр-күйегінде Орынбор әскери губернаторына
Исатай Тайман-үлын старшьщдыққа бекітуді сүрап, хат
жолдаған. Губернатор Г.С.Волконский 1814 жылдың 12
қарашасында ол үсыныстьі бекіткен.
^Исатай төртағайынды болған: Исатай, Төлебай, Нысан-
баи, Әлібай. Әлібай кәтеріліске катысып, 1837 жылы
Жасқүста хан жасағаның колына түскен. Әлібайдың қайы-
ны қазақ-ноғайлар екен. Солар ара түсіп алып қалып Сары-
өзен маңындағы бір ауылға орналастырған. Әлібай сол га
ранта орын теуіп қалып койга
щклопедиясында ТАЙМАННЫҢ ТӨРТҮЛЫ
2
аты аталатын ақын апамыз Қалима Өтеғалиева / белгілі
композитор Қапан Мусиннің анасы /осы Әлібайдың тіке-
лей ұрпағы. Ал Төлебайдың аты ресми қүжаттарда 1816
Қүлмәлі Өтеміс ауылының шабындыға үшырауына байла-
нысты окигада айтылады^Өтеміс балаларының арызында:
Беріш руының билеуші сүлтандары Сүйіншіғали, Бабағали
Жәнәліүлдары 1816 жылы тамыз айы ішіңде Исатай, Теле-
бай Тайманүлдарын ілестіріп 45 кісі боп келді делінген.
Бүдан кейін Төлебай туралы үшты-күйлі хабар жок, үрпағы
туралы да дерек үшыраспайды. Ал Нысанбай есімі ауызекі
өңгімеде де, зерттеу еңбектерінде де аракідік аталғанмен,
көтеріліс оқиғаларында айырыкша белсенділігімен көзге
түсе қоймаған. Тайманньщ бүл баласынан өжептәуір үрпақ
бар. Нысанбайдан — Меңдіғали, Аймагамбет, Нүртаза,
Сейтекен — барлығы 15 бала. Олардың дені Астрахан
облысында. Сейтекеннен — Мүхамедия, Мүхамедиядан
— Таурат.
