ИСАТАЙДЫҢ КЕСКІНІ

/Ауызша өңгіме, жазба өдебиеттер Исатайды орта бойлы- 
дан  жоғары,  аялы қой  кәзді, дөңгелек  кою  сақалды  адам  
кейпінде  суреттейді.  Жалпы,  мен  бідетін  Жайық  Беріш, 
оның Ағатай аталарының ішінде шағыр көз,  сарылары  жиі  
үшырасады.  Исатайды  күрең  қою  сақалды,  ақ  сары  адам 
деп  өліптеу  де  бар.  Батырдың  рулас  ағайыны  Ығылман  
Шерекүлының  суреггеуінде:  1838  жылдың  көктемінде 
көтерілісшілердің  Жем  бойындағы  Кетелерге  келуін  
баяндағанда,  сапар шеккен айғьф топтың арасында  Исатай 
өзгелерден бір мойын үзын боп келе жатқанын айтады. Дәл  
тексі былай:

 
 Кврем деп келді кей шалдар 
 
 Көкірегі куркілдеп,  буындары дірілдеп, 
 
 Сексеннен  асқан жастары, 
 
 Калтылдаган бастары 
 
 Квзінің  алды  іріңдеп... 
 
 ...Жиылган халық  таңырқап 
 
 Ер  кейпіне қарады, 
30 

 Көрмек  үшін  анықтап 
 
 Апды мен  артын орады. 
 
 Керек десе  батырга 
 
 Мал менен жанын  бергендей. 
 
 Қумарьін көздің  тарқатты 
 
 Пайгамбарды  көргендей. 
 
 Ортага  алып  барады. 
 
 Естігенге муафих 
 
 Сипоты ердің жарады. 
 
 Ту сыртынан қараса 
 
 Тутас екен денесі. 
 
 Тоты қустай турпаты, 
 
 Табылмаган кемісті. 
 
 Am  үстіне мінгепде 
 
 Аруагы көтеріп, 
 
 Көптен  озган  төбесі. 
 
 Орта  бойлы  ер  екен, 
 
 Жауырыны  жазық,  мойпы узын, 
 
 Сәукеле  сақал,  үлкен  көз, 
 
 Жазьіқ маңдай,  кең  бетті, 
 
 Қырмызы  қызыл  келбетті. 
 
 Ойы менен ақыл,  білікті, 
 
 Сыпайылық,  көрквмдік, 
 
 Салмақ  т н  сабыр қылықты, 
 
 Бір  денеге  сыйеызып... 
Халел Досмүхамедов  Ығылманмен жолығып,  «Исатай- 
Махамбет» дастанын  бастыруға алғанда,  Ығылманда Иса-  
тайдың  қайсыбір  архивтік  кағаздары  да  болған.  Кейін 
берерміндеп,  сол жолы  бермеген.  Колхоздастыру.алдын-  
дағы  аласапыранда  бір  молаға  жасырып  көмуге  мәжбүр 
болған.  Б. Аманшин Ы.Шөрекүлының «Исатай-Махамбет»  
дастанын тарихи дәлдігі  жөнінен жоғары бағалаған. Ақын 
Жайықтың  Самар  бетіндегіоқиғалар  туралы  азды-кемді  
жаңсақтық жібергенмсн,  Исатай-Махамбет тобының  Бүхар 
беттегі  жай-жапсарын барынша  дәл  түсірген. Ал  Исатай-  
Махамбеттің  Ішкі  Ордадағы  іс-әрекегтері  біршама жақсы 
хатталып,  кейін  ғалымдар  тарапынан да  әжептәуір  тара-  
тылды. Батырлардың Бүхар  беттегі тірлігі, керісінше, патша- 
лық  іс-қагаздарда  мардымсыз.  Олардыіі  өзі  —  жасырын  
жансыздардың хабары. Міне, осы реттен келгенде «Исатай- 
Махамбет»  дастанының  зер  салып  зерделеген  оқырманға  
31 

 берсрі  көп. Махамбет Исатайды «аз сөйлеп, көп тындайтьш»  
ұстамды  адам ретінде  бейнелейді.  Акын  «Тарланьш»  атты 
толғауында батырдың поэтикалық толық портретін берген  
ғой.  Ығылман «қырмызы қызыл келбетгі»  десе,  Махамбет 
«қырмызьщай  ажарлым»  дейді.  Соған  қарағанда  Исатай  
кызыл  шырайлы адам болған.  Одан кейін:

 
 Еңселігі екі елі, 
 
 Егіз  қоян  шекеяі, 
 
 Ж араган т еке мүіиелі, 
 
 Жауырыны ж азьіқ,  мойны  узын, 
 
 Оқ  ат арга  қоды  узын,  — 
деп  кескіндейді.  Бүл  жерде  Ығылман  әліптеуінен  жалғыз 
ғана  айырмашылық  —  «еңселігі  екі  елі»  —  кысқа  мандай  
деген сөз.  Антропалогия ғылымы мандайдың шолақтығын 
қажыр-қайрат,  ежетгіктің  белтісі  деп  біледц Исатайдың  
кескінін әліптеуде басқа-басқа^ Махамбет қателеспесе керек.
, Көтерілістің  сарбаздарының  бірі  шерлі  Шернияз  акын  
батырдың болмысын өзінше мінездеген:

 
 Сагынам  аузыма  алсам  Исатайды, 
 
 Ер тумас  енді анадан мүпдай ж әйлі. 
 
 К арадан халық  сүйіп,  ханым  дегеи
 
 Жігіт  еді тврт  турманы  тугел  сайлы. 
 
 И сатай дім юр ед і топтан  озган, 
 
 Я ар  еді бәйтерекке  басын  созган. 
 
 Ер тумас ел  багына  И сат айдай
 
 Міпезі тура  еді тугаи айдан. 
Мүндағы  айрыкдіа назар  аударатын  «Исатай ділмәр  еді 
топтан  озған», «Мінезі тура еді туған айдан» деген жолдар.  
Исатай, шынында да, аузы дуалы шешен болтан. Исатайды 
найза  өңгерген,  жаудан  беті  қайтпаған  көкжал  батыр  деп  
түсіну біржақты, оның батырлығы кандай болса, көсемдігі 
де  сондай.  Исатай  айғай  шабыс,  шаң  боратып  дүрліккен  
көтерілістің басшысы ғана емес, саяси күрестің, қоғамдык- 
әлеуметтік шиеленістің ішкі-тыскы әдістерін жетік меңгер-  
ген кемеңгер халык кайраткері. Ол терең ойлы,  «аз сөйлеп, 
көп тындайтын» сабырлы, қажет кезінде тіліп түсер от ауыз  
шешен болмаса,  саяси күрестін, колбасшы көсемі дөреже-
32 

 сіне көтеріле алмас та еді.  Ер арасында Исатай шешті деген  
даулар,  Исатай айтты деген тапқыр  сөздер  коп.  Мәселен, 
1834  жылы Жәңгір  ақ  патша  сарайының  үрдісімен  өзінің  
хандық қүрғанының он жылдығына орай  улы-шулы салт- 
а-натты  тойжасады.  Сонда бәйгеден Тэжі деген кедейдің  
Қарақасқасы  бірінші  боп  келгенде,  Жәңгірдің  Шыбық 
қарасы екінші  боп келеді. Дау шығып,  Тәжі  байрағын  ала  
алмай Жөңгірге жүгінгенде, Жоңгір  өділ төрелік бермейді. 
Сонда  Исатай  «Уа,  хан  ием,  халык  сенен  сыйлык дөмет-  
пейді,  өділдік  дәметеді»  деген.  Болмаса,  он  екі  биімен  ел 
ішіне салық  жинауға шықкан Жәнгір аң аулап, күс салып  
жүргенде,  сөз  орайына  қарай,  Исатай  былай  деген: 
«Алдында  карғылы  тазың  сылаңдап  мен  келе  жатқанда,  
артывда  қарғыбаулы  он  екі  төбетің  келе  жатканда,  сені 
көктен  Қүдай, жерден  Шонай алар деймісің».  Ол кезде ел  
ішіне  шыққан  билср  мойьтндарына  алақандай  қаңылтыр 
белгілерін  тағып  жүреді  екен.  Сол  билік  белгілерін  
карғыбауға,  ездерін  тобетке  теңеген  ғой.  Ал  Шонайы  — 
Сайқынның сыртындағы қалмақ кордонының төресі екен.  
Кордон  орны  әлі  күнге  дейін  Шонай  аулы  атанады.  Ал 
батырдың  Жайыктың  Бүхар  бетінде жеті жьглга созылған  
Әлім,  Кете,  Адай  араларывдағы дауасыз  дауды  бітіруі өз 
алдына бір  тарих.  Исатайдың  өз жанынан  соз  шығаратын  
ақындығы  да  болған.  «Ер  Тайман  әкем  аты,  ағам  Жабал» 
деген  көлем ді  толғауы  әлі  күнге  дейін  ел  аузында  
үмытылмай  айтылып, жырланып  келеді.
Тарих  ғылымының  кандидаты,  доцент  Нөубет  Кешек-  
байүлы жинаған  деректемелерде Исатайдың суретіделінетін 
көне  сурет бар.  Сарайшықка  келіл-кетіп жүрген  саяхат-  
шылар түсірген деп  болжайды  ғалым.  Оны  Көшекбайүлы 
1910 жылы туған, Атырау облысы,  Балықшы ауданы, Алға  
ауылында  түратьтн  батырдың  шөбересі  Әнеш  К үлшакы- 

 
 зының саңдығынан алған. Әнештің айтуынша ағайындардың  
Колында  тап  осындай  төрт  сурет  болған.  Көшекбайүлы 
осы суретгі негізге ала отырып,  Атырау облысы, Ііалыкшьг  
ауданы,  Дамбы  ауылында  түратын  Исатайдың  немвресі  /  
Әлфиярдың  қызы/  Дина,  Жакиядан  тарайтын  Қүрмет,  
Қүрман,  Ганюшкинде  түратын  Ахметтің  бет  бейнелеріне 
сүйене отырып Исатайдың  суретін салғызған. Суретті сал- 
5 
  —  

 
 93 
33 

 ған заң кызметкері Қанай  Ордабайұлы.  Кейін Исатайдың  
суретін маман суретшілер жарыса салды ғой. Ал жоғарыдағы 
аты аталған  адамдардың  еңбегі —  өз жүрек  қалауларымен  
батырдың бейнесін тірілтпек болғанымен күнды.
Ал аталмыш  фотографиядағы сурет Исатайдікі ме,  әлде  
басқанікі  ме — басын ашып, бүлтартпай айту қиын. Әйтеуір 
осы  әулетке  қарасты  біреудің  бейнесі  екені  даусыз.  
Батырдың суреті батырдьщ немересі, Дінбаянның бел баласы 
Өтепқали  батырда  болды  деген  анык  куәлі  өңгіме  бар.  
Исатайдың  кескіні  салынған  мәр сияқты  дөңгелек  алтьтн 
түйме  1932-33  жылдарға  дейін  сакталган.  Кәмпескелеуге  
келген  белсендіге  Өтепқали  баласы  Ыбырайым  жаны 
қысылғанда  әлгі  суретті  көрсетуге  мвжбүр  болған.  «Бүл  
сурет түрғанда бастарыңнан  шаш түспеііді»  деп ауданнан 
келген  белсенді  оларды  көмпескелемей,  алтын  бедерді  
қалтасына салып әкетеді.  Содан Исатай бедері ұшты-күйлі 
жоғалған.  Әңгімелеушілер'.  Исатайдьщ  алтын бедерін  өрі  
батыр,  орі дөулетті  старшын  Өтепқали  салгызган  шығар 
деп  жобалайдьт.  Өтепқали  Исатай  атасын  көрген  жок.  
Ойлауымызша: ол жобалап, ойдан салған долбар бейне емес, 
батырдьщ не бояумен салынған,  не фотоға түсірілген суре-  
тінің көшірмесі.
Фотоаппарат  1830 жылы  Францияда  ойланып табылды.  
Ол  Ресейге  40-шы  жылдары  келді.  Оны  Орынбор  губер- 
наторлығында алғаш  пайдаланған  өлкетанушы Г.С.  Каре­ 
лин. Бүған дейінгі барлык, экспедицияларда  арнайы суретші 
болтан.  Исатай  Еділ-Жайык.  арасын  шарлатан  саяхатшы,  
топографтардың талайымен ксздескен, адаскандарына жол 
сілтеп, кол  үшын берген кездері де аз емес, ата-бабамыздың  
жерін  кағазға  түсіріп,  өлшеп,  сызуға  кақың  жоқ  деп, 
өлгілерді қуып тастаған кездері де  болған.  Солардың біреуі  
Исатайдың суретін  салуы ебден мүмкін.  Ал  1834 жылы 23 
сәуірде  Дерпт  /Т ар ту/  униперситетінің  профессорлар  
Фриддемен Гебель, Карл Клаус, Александр Бергман  экспе- 
дицияның Ішкі  Ордаға келгені белгілі.  Оларда фотоаппарат  
болған.  Кезінде  Тафаев  сызған  картаға  түзетулер  енгізіп, 
техникалық тездеу өдісімен қайта шығарып берген.  Камы­ 
шин, Эльтон аркылы Ордага келген экспедицияны Жәңгір- 
дің езі қарсы алып, сый-қүрмет көрсетіп,  белгі болсын деп 
34 

 Гебельдің  беліне  канжар  іледі.  «Біз  сапарымызды  Жәнгір  
сыздырған  карта  бойынша  жасадық.  Қамьгс-Самар  колі 
мен  Сары  жөне  Қара  өзендер  бойында,  Индер  тауы  мен  
тұзды көлде,  Каспий теңізі мен Пешной аралында Ямайка 
бекінісінде  жүргізген  зерггеулер  жүмысымызға  өлшеусіз  
пайдасын тигізді..»  деп  жазады  Гебель  1837 жылы Тартуда 
жарық көрген «Оңтүстік  Россия  далаларына  саяхат» атіы  
еңбегінің  бірінші  томында.  Бүдан  байқайтынымыз  — 
экспедицияның  Ішкі  Орданы  бастан-аяк  аралағаны.  
Исатайды  фотосуретке  бір  түсірсе,  осы  экспедицияның 
фотографы түсірді. Сондыктан Исатайдың фотосуреті болу  
мүмкіндігін жоққа шығармаған абзал. Екіншіден, ол алтьш 
бедер Исатайдың көзі тірісінде жасалуы, Нарында  әскерден  
кашьш  бой  тасалап  жүрген  орыс,  башкүрт,  татарлардын 
қолы  үснақты  біреуі,  тіпті  болмаса  ойгілі  зергер  Тінгали  
Тайсойғанүлы жасауы, кейін ол Несібелі —Дінбаян арқылы 
Өтелқалиға жетуі ғажап емес. Ғылым түрғысынан келгенде  
Исагайдың  «алтын  бедерін»  жөй  сурет  дел  тар  шеңберде 
карауға болмайды, ол жеке билеушілік дәрежесіне жеткен-  
діктің  де  белгісі.  Шығыста,  Орта  Азияда  ғана  емес,  қазак 
топырағында да хандыққа не кесемдік дорежеге жеткендер,  
мәселен өмірлер, бедерлері басылып, агы-жәндері жазылған 
алтын, күміс тенгелер шығару дөстүрі болған.  «Исатайдын  
бедері»  сол  коне  үрдістін нышаны  болуы ғажап емес.
,Ал Жайық  Беріштердің өз арасыңдағы үғымша:  Исатай  
еііітеңеден  тайсалмайтын  ержурек  батыр,  түрғыластары 
арасында  қара  күштен  оған  қарсы  келер  жан  баласы  
болмаған. Исатай  шешендіктен де күралақан  емес. Бойын- 
дағы  ең  басты  қасиет  —  аққа  жығылу.  Әділет  аттап  өте  
алмаған.  Содан да деулеттілер  арасында ол қыңыр-қисык 
атанған.  Исатайдың  айтканынан кайтпайтын бір бет кыныр  
болғаны  да,  батырға  тән  аңғал  болтаны да  рас.  Бірак 
үстамды,  ақылды,  сөз  тыңдайтын  есті,  кысылшанда  жал-  
тақты  білмейтін  тәуекелшіл  де  еді.  Айналасына  жәйлі, 
жолдастыққа  жомарт,  кешірімшіл,  көп  жағдайда  «өзінің  
білесің»  деп  тізгінді  бос  үстағанмен,  кастасқан  ата жауы 
алдында  басьшан  сөз  асырмайтын,  тіліп  түсетін  өткір  де  
тілді  болған. /
Ел  аузындағы  әнгімеге  қараганда:  1814-15  жылдар  
шамасыңда  Бөкей баласы Жәнгірді  Астраханға оқуға апара 
35 

 жатып  Исатай  ауылына  түскен,  қонып  отырып:  «Мына  
балам менен кейінхан болады» депті. Сонда Исатай: «Жәңгір 
хан  болганда,  кара  қазақтың  хәлі  нешік  болады?»  дейді.  
Бөкей сасып қалып,  неге  бүлай дедің дегенде,  «Баланның 
алды  қан,  арты  шаң  гой»  —  бопты  Исатайдың  жауабы.