СЫҒАЙМЕН БЕТПЕ-БЕТ

СЫҒАЙМЕН  БЕТПЕ-БЕТ 

1820-1821  жылдары  Исатай  емірі  тыныштыкта  откен 

сияқты. Архив қоймаларында оған байланысты дау-шарлы  

іс жок. 

 Ал  1822 жылы Исатайдың  басы қайтадан істі болды.  Бір  

шаруаның  шағымымен  жоғалған  малды  іздеп,  Исатай  бір 

топ  адамымен  Нарын  күмының  жиегінде  отырған  Тана  

руының Бессары ауылына келеді.  Үрланған малды шығарып 

беруді талап етеді. Ауыл адамдары жанжалдасып бет бақтыр-  

майды. Исатайлар  шатаққа бармай, беттеріне жөней береді

38 

 де,  ауыл  сыртында жайылып жүрген 4 ат,  3  түйені танып,  

айдап кетеді.

Оның аяк басканын сырпан андып отырған Сығай: «Ел  

талады,  кісі  өлтірді»  деп,  іле-шала  Шекара  комиссиясына 

шағым  жонелтеді.  1822  жылдьщ  желтоқсанында  Орын-  

бордан:  Исатайды ұстап,  конюймен  жөнелт деген нұсқау 

түседі. 

Сол  жылы  Сығай  шаруалы  болды  ма,  өлде  қыс  көзі 

 
 кырауда шакырғанмен, Исатайды кеңсесіне  келтіре  алмай-  

тынын  іші  сезді ме,  әйтеуір  Сығай бүл  істі коктемге дейін 

колға  алуға  асыкпады' Тек көктем  шығып,  жер күрғаған  

кезде, яғни 10 сәуір  1823 жылы: «Кейбір жағдайды  аныктау 

үшін  маган  келіп  кетіңіз»  —  деп жүкалап хат жолдайды.  

Исатай  барады.  Сол  жылдың  8  мамырында  Сыгайдың 

Орынбор  Шекара  комиссиясына  жолдаған  хатында:  

«Тапсырмаңыз  бойынша  Исатай  Тайманүлын  сізге 

жөнелттім»  дегеніне  қарағанда,  Исатайды  түткындаған  

сыңайы  бар.  Алайда  жолда  бір  көлденең  болды  ма,  өлде 

күзетті  үрып,  соғып  кашып  кетті  ме  —  сол  жолы  Исатай  

Орынборға  бармай  калған.  Олай  дейтін  себебіміз  сол 

жылдың  1  қарашасында Сыгай әскери губернаторы Эссенге:  

«Сіздің  21  маусымдағы тапсырмаңызға орай Тана  руының 

екі  адамын  өлтірген  старшын  Исатай  Тайманүлын,  

Жүмағазы  Боярүлын күзетпен жібердім» деп хабарлаған.

Сонымен,  Таналармен жанжалға байланысты Исатайға,  

немере ағасы  Тоғай  Бегәліүлына/Тайманның туған  інісі/, 

Тоғайдың баласы Әлмен  Тогайүлына және 2-3 кісіге Тана  

руының  Нысан  Өтетілеуүлы,  Төреғүл  Нүрманүлы  деген 

адамдарын  өлтіріп,  8  кісіні  сабап,  7-8  малды  айдап  кетті

деген  айып  тағылды.  1823  жылдың  қарашасында  Сығай 

Исатайды  9 қазак-орыс конвойымен Сарайшыкқа айдатады.  

Исатайды  аяғын  узеңгіге  темірмен  бекітіп  алып  жүрген. 

Соған қарамастан Сарайшық қаласына айдалып бара жатып,  

ебін тауып  қашып  кетеді.

Сығай ойбайын салып,  Исатайды үстауға іле-шала кірі-  

седі.  1823 жылдың  15 карашасында  Беріш руының баскару- 

шысы Сүйіншіғали Жанәліүлына Исатайдың кашып кетке-  

нің  хабарлап хат жазып,  үстап  өкелуді  бүйырады.  Мүндай 

бүйрық  Қарауыл  кожаға да жіберіледі. 

39 

 Бүл  Исатай мен  Қарауыл  қожа жүлдыздарының  алғаш  

карсы келуі  еді.

1824  жылы  қаңтарда  Исатай  үйінде  болған.  Оған  13  

қаңтарда  Астрахан  казак-орыс  өскерінің  жүзбасы  берген 

куәлік  долел.  Исатай  үйде  жоқта,  ауылда  Нысанбай  мен  

жеңгесі Несібелі калғанда, әлде көршілермен,  әлде кордон 

казақтарымен  бір  төбе  үшін  талас  болады.  Аталмыш  

жүзбасы:  бұл  төбені  Исатай  16  ж ыл  бойы  жайлап  келеді 

деп куәландырған 

Тарихи  деректердің  мәлімдеуінше  Исатайды:  Текеден 

келген  Левкин,  Овчихин  деген  есаулдар  үйінен  үстаған.  

1824 жылы жазғытүрым  оны Текеге  альш  барып тергеген. 

Істі тергеуші подполковник  У.Тюняев жүргізген. 

Тергеу барысында іс анықтау орынына бүрынғыдан бетер 

бытысады. 

Бүған дейін істі Бородин деген есаул жүргізген екен.  Ол 

істе  екі  казак-орыстың  Тана  ауылынан  оліктерді  кордік  

деген  куәлігі  барды.  Ал  жаңа  тергеуші  У.Тюняев  анық- 

канығына  көз  жеткізе  алмайды.  Оның  үстіне  куынып  

жүрген  талапкер  сөзден  жаңылып,  өбден  шатысады.  Ол 

бурынгы жауабында Ы скак Өтетілеуүлы, Торка Нүрманүлы  

өлді десе,  екінші тәптіште  Нысан  мен  Белсары деп жауап 

береді, ал үшіншіде Айсары  деген қыз деп сандырактайды.  

Бүл тергуеге Сыгай  сүлтан «ауырып жатырмын»,  «акьщы- 

мнан  адастым» деген  желеумен  келмей  қалады.  Бүл  кезде  

Жеңгір  әкесінің  еншілеп  кеткен  тағына  отыруға  дайын- 

далып жатыр еді. Сыгайдың науқасының сыры осында болса  

керек.  Алайда  ол  асап  калуды  көздеп;  тексеруде  депутат 

болып отырған молла Мүсірөлі Мүртазаүлы арқылы  Иса-  

тайдан мал  сүрауды үмытпайды.

Орал  каласы  тергеушілерінің  іс-қағаздарын  алдырып  

танысқан  Орынбор  Шекара  комиссиясы  айгақтардын 

сөзіндегі қайшылықтарды  көріп, риза болмайды.  1824 жылы  

мамырда  істі  мүқият  қайта  тексеру  керек  деп  шешім 

кабылдайды. Істі енді Шекара комиссиясы өз колына  алады  

да,  тамыз  айында  Исатайды,  Есенаман  Боранбайүлы  мен 

Жүмағазы  Боярүлын  Оралдан Орынборға алдырып,  Ордо-  

нос-Гауз түрмесіне  қамап тастайды.

Тексеру  іс-кагаздарында  есаул  Левкиннің  Исатайдан 

40 

 алған жауабы сакталған. Жауап Исатай  үсталған алғашқы  

бетте,  іс  Теке  қаласында  жүргізіліп  жатканда,  яғни  1824 

жылдың  жазында  алынған.  Левкин:  1823  жылы  карашада  

аяғықды бекітіп,  конвоймен Сарайшықка  өкеле жатқанда 

неге қашып кетгің деп сүрағанда, Исатай «конвойдын өздері  

коя  берді»  деп  шындықты  мойындамаған.  Таналардың 

айыптауын жала  дей келіп: «Мен Тана ауылына 12 адаммен  

бардым.  Сол  ауылдың  биі Байдәулет  Кесенүлы талабы- 

мызды тыңдамай, балағаттай бастаған  соң, одан кетіп.ауыл  

сыртында жайылып жүрген өзіміздің 4  ат,  3  түйені танып, 

айдап  кегтік.  Билердің  талабымен  ол  малдардың  кобін  

қайтаруға мөжбүр  болдық» деген.

Талапкер Бегіс Түркебайүлымен жүздескенде Исатайлар  

өз  айыптарын  мойындарына алмаған.

Сүйтіп,  бүл  қайшылык,  көрнеу  шалалық  к әп  болған  

соң,  Исатайлардың мойнына кіна  арта алмай, істі хан болып 

тағайындалған Жәнгірге қайтаруға мәжбүр болган. 

Исатайдың  Сығай  сүлганмен  үзақ  жылдар  араздыгы 

осылай нөтижесіз  гөмамдалды. Ішкі Жэңгірдін тақка  оты-  

руымен қоғамдық  катынастардың жаңа арнасына бет түзеді. 

Оның нәгижесі каңдай болғанын кейінгі беттерден көреміз